Аз баҳсу баррасиҳои масрафи будҷа дар 9 моҳи соли ҷорӣ бармеояд, ки воридот 20% афзоиш ва содирот бошад 12% коҳиш ёфтааст.
Аз тарафи дигар дида мешавад, ки дар ин муддат корхонаҳои бузурги тавлидии кишвари мо ба ҷои пешрафт ба қафо рафтаанд ва истеҳсолоташон ба шиддат коҳиш ёфтааст. Ин дар ҳолест, ки онҳо аз имтиёзоти зиёде бархурдоранд.
Барои мисол андоз аз фуруши алюмини танҳо 6,8% иҷро гардидааст, ки ин корхона барқро ба таври ҳамешагӣ ва арзонтар аз аҳолӣ истифода мебарад. Ширкати КВД роҳи оҳан 61, 4 миллион сомонӣ, ШСХК “Барқи тоҷик” 91,1 миллион сомонӣ, ширкати “Алюминии тоҷик” бошад 100 миллион андозро камтар ба будҷа ворид кардаанд.
Пас суоле ба миён меояд, ки ин раванд нишонаи чист? ва чаро маҳз корхонаи мазкур аз уҳдаи ичрои барномаҳо намебароянд?
Шуҳрат Латипов, коршиноси соҳаи иқтисод дар ин бора мегӯяд, дар шароити бозаргонӣ барномаҳои рушди содирот ва воридот (яъне савдо бо беруни кишвар) сохтан хело душвор аст, зеро ҳоло иқтисодиёт дар ҷаҳони имрӯз ба якчанд факторҳо вобастагӣ дорад, ки он аз барнома ва реҷаҳои кашидаи корхонаҳои мо вобастагӣ надорад. “Корхонаҳои номбаршуда гарчанде дар дохил онҳоро калонтарин ном мебарем лек дар уқёнуси савдои ҷахонӣ онҳо мавқеи мустаҳкам надоранд.
Як фактори ба ин таъсиркунанда нархи маводи сӯхт дар бозори ҷаҳонӣ мебошад. Зеро содирот ва воридоти мол аз траспортировка вобастагии калон дорад.
Фактори таъсиргузори дигар фазои сиёсӣ мебошад. Афсус сиёсати абарқудратҳо на танҳо баҳри талаботи геополитикии онҳо, балки барои ба даст овардани фоидаи иқтисодӣ ва идора кардани нарху наво дар бозори ҷаҳонист.
Қурби асъор, ки бо тезу тунд шудани фазои сиёсии кишварҳо зуд иваз мешавад ба ин масъала таъсири бевосита дорад.
Охирон ин, ки талоши кишварҳои ҳамсоя дар бозори Осиёи миёна нисбати зиёд намудани ҳаҷми содирот ва воридот таъсири худро ба ҳамдигар мерасонад.
Танҳо як чиз метавонад ҳолати содирот ва воридотро беҳтар гардонад. Дастрасии корхонаҳое, ки бо савдои беруна машғуланд ба муттахассисҳои баландихтисос ва зуд-зуд омӯхтани (анализи) бозор ва фазои сиёсӣ”.
Зулфиқор Исмоилиён, иқтисодшинос илова мекунад, ки ба хотири поин рафтани қиммати алюмни дар бозори ҷаҳонӣ, корхонаи алюминии Талко рӯ ба шикаст овардааст. “Аз сӯи дигар худи корхона пул надорад ва он пулҳое, ки ба Тоҷикистон ворид мешавад хеле кам мебошад. Чанд сол пеш Тоҷикистон алюмини истеҳсол мекард ва аз содирот 1,5 миллиард доллар ба даст меовард, ҳоло бошад ин маблағҳо дар буҷети Тоҷикистон намебошанд. Аксарияти ин маблағҳо мувофиқи мурофиаи судие, ки буд ду нафар аз роҳбарони ин корхона, ки ҳоло дар хориҷа мебошанд, 160 миллиард доллари Тоҷикистонро гирифта рафтанд”.
Оғои Исмоилиён дар мавриди ширкати Барқи тоҷик мегӯяд, дар дунё то ҳол ягон ширкате мисли ширкати Барқи тоҷик нест, ки муфлис бошад. “Боре аз Ёров, ки нав раисии ин ширкатро ба ӯҳда гирифта буд пурсида будем, ки чаро ҳамеша ин ширкат қарздор аст? Ӯ гуфта буд, ки мо муҳосиботи бисёр бад дорем, яъне барқро медӯзданду қочоқ мешавад. Ҳатто ин кас натавонист аз ин кор ҷилавгирӣ кунад, зеро нафароне, ки ба ин кор машғаланд онҳо ба ҳукумат наздиктаранд нисбати Ёрову дигар раисон”.
Содироти мо ҳозир нахи пахта аст, ки он ҳам аз дасти чандин нафарон мегузарад. Ва баъдан меваи хушк мебошад, ки кам аст, яъне мо дар ҳудуди 3 миллиард доллар воридот дорем, вале содирот бошад 600-900 миллион доллар мебошад. Ин албатта дар соли гузашта буд, шояд имсол ҳамон 600-900 миллион доллар ҳам набошад-мегӯяд номбурда
Шокирҷон Ҳакимов бар ин аст, ки аввал мо бояд номгӯйи маҳсулотро барои содирот бештар намоем. “Албатта барои ин бояд сифати маҳсулотро ба талаботи бозори хориҷӣ мувофиқ намоем, на бо сухан, балки дар амал муҳити мусоидро ба иқтисодиёти миллӣ ҷалб намуда корхонаҳои замонавиро бунёд кардан хеле муҳим аст. Риоя нагардидани таносуби воридоту содирот манфиатҳои миллиро низ халалдор мекунад, новобаста аз тадбирҳои андешидашудаи давлат. Талко ва Барқи тоҷик дар назди мақомоти андоз қарзи калон доранд, тарзи идора ва усули таъини кадрҳоро низ бояд ба ин ду субекти хоҷагидорӣ тағйир дода, назорати ҷиддитарро ҷорӣ кард. Сохтори идора номуккамал ва шаффофият низ дар ин ширкатҳо вуҷуд надорад”.
